Al jaren krijgen we te horen vanuit de hoek van politici en opiniemakers dat we moeten durven uitblinken - vooral in het onderwijs, maar ook in ondernemen. Er is daarbij ook een hele zelfhulpindustrie die probeert om ons fitter, gezonder, slimmer en gelukkiger te maken. Toch zakt Vlaanderen jaar na jaar verder weg in kwalitatieve rangschikkingen van onderwijs en lijken cijfers rond mentaal welzijn en pakweg obesitas indien niet slechter te worden, alleszins niet beter. Wat is hier aan de hand?
Eerst en vooral: net zoals niet iedereen lang kan zijn, kan niet iedereen excelleren, want uitblinken is een relatief begrip. De gemiddelde ongeschoolde arbeider is geen professor, maar is wellicht aan stuk intelligenter en veelzijdiger dan de gemiddelde ongeschoolde arbeider in 1921. Technologie, maatschappij en ideologie waren toen een stuk duidelijker en eenvoudiger om te begrijpen, en op zijn beurt was die hypothetische arbeider een intellectuele reus vergeleken met zijn evenknie uit 1821, die niet eens kon lezen of schrijven.
Allen tegen allen kent weinig winnaars
Door een obsessie met de huidige relatieve stand van zaken, lijkt men soms uit het oog te verliezen welke gigantische vooruitgang er al gemaakt is. Die vooruitgang is de verdienste van erg veel factoren. Een erg belangrijke factor daarin is dat het een project is dat veel mensen samen aangaan. Precies daar lijkt me anno 2021 het schoentje te wringen.
Thomas Hobbes, de conservatieve filosoof die vaste prik is bij politici als Bart De Wever, waarschuwt in zijn geschriften dat een maatschappij die niet voldoende (hiërarchische) samenhang kent, uitmondt in een barbaarse strijd van allen tegen allen. De ironie is dat het neoliberalisme - geef het kapitaal vrij spel, individuele (economische) vrijheid voor alles, en alles komt vanzelf goed - dat o.a. De Wever aanhangt, precies leidt tot Hobbes' nachtmerrie omdat iedereen de concurrent wordt van iedereen.
Beunhazen boven
En zelfs als je de focus op excellentie versmalt naar "kansen geven aan wie wil excelleren", komt onze leidende klasse er bekaaid vanaf. In het Westen is sociale mobiliteit zo goed als tot stilstand gekomen en dat heeft onder meer drie desastreuze gevolgen: een groeiende kloof tussen rijk en arm, een blindheid bij de elite voor de situatie van iedereen die er niet toe behoort, en leiderschap op basis van afkomst of gehoorzaamheid in plaats van verdienste.
Om Shakespeare te parafraseren bereiken steeds meer mensen in de categorie 'succes' de status van beunhaas, worden ze als beunhaas geboren of krijgen ze de beunhazerij toegestopt als ze iets willen betekenen. Diversiteit is enkel een smaakje of een reukje - onder de motorkap denken een Sihame El Kaouakibi of Lorin Parys heus niet zo anders als hun witte of hetero-evenknieën.
Geen grootse daden worden hier herdacht
Excellentie hoort een breekijzer te zijn dat nieuwe methodes, inzichten, technologieën en kunsten kan creëren en mee helpt om iedereen rondom verder te verheffen. Helaas zouden onze excellenties nog geen excellentie herkennen als het zich in hun eigen praatbarak zou bevinden. De particratie staat sterker dan ooit en incompetentie wordt niet alleen niet afgestraft maar royaal beloond met zitjes in intercommunales, raden van bestuur en tv-programma's.
Ideeënarmoede is troef, van Conner Rousseau tot Ben Weyts. Hoe kan je jongeren inspireren om te "excelleren" als je zelf nooit het goede voorbeeld geeft? Wie voelt zich opgeroepen om zijn best te doen als een catastrofaal incompetente ex-minister als Johan Van Overtveldt regelmatig nog opdraaft als autoriteit in zake financiën?
Expertise (niet) vereist
Het is heus niet alleen in de politiek dat die malaise zit, trouwens. Er zijn in Vlaanderen zo goed als geen denkers of opinieerders die tegen de rechtse stroom in gaan. De media voeren altijd weer dezelfde figuren op in altijd weer dezelfde programma's, ook al hebben ze geen bal expertise in het onderwerp ter zake, zoals komiek Urbanus die komt debatteren over #BLM. Wouter Duyck, die gretig de 'zesjescultuur' laakt, uit zich zelf even gretig en onironisch als een onoriginele denker die niet veel verder komt dan makkelijk weerlegbare rechtse platitudes.
De coronapandemie zag wel de opgang van echte experts. Je kan het eens of oneens zijn met hun stijl, toon of argumentatie, niemand kan ontkennen dat Marc Van Ranst, Steven Van Gucht en Erika Vlieghe competente experten zijn, en toen een klassieke beunhaas à la Lieven Annemans zich in het debat wilde wurmen, werd hij vrij snel terzijde geschoven. Natuurlijk haten figuren als Geert Noels, Jean-Marie Dedecker en Rik Torfs de virologen - ze leggen hun intellectuele tekortkomingen genadeloos bloot.
Schuldig bevonden: jij
Maar goed, uitmuntendheid is toch meer dan enkel politieke macht en invloed verwerven en in de media komen? Uiteraard. Sport bijvoorbeeld blijft een tak waarin excellentie altijd gewaardeerd blijft. Je kan niet doen alsof je een topcoureur bent als je geen koersen wint. Je kan je ook individueel toeleggen op gezond leven, intellectuele discipline of zorgen voor je welzijn. Maar ook daar is iets rots in ons koninkrijk.
Het kernwoord is hier 'individueel'. De grote vervuilers financieren al jaren campagnes om individuele consumenten aan te sporen om zelf afval te rapen, bijvoorbeeld. Daar komt bij dat als je faalt, dat het volgens de neoliberale dogma's van vrijheid en kansen grijpen, domweg je eigen schuld is. Een schuldgevoel dat ons elk nog meer wordt aangepraat als we niet het laatste nieuwe dieet volgen, toch nog tabak roken, liever frietjes eten in plaats van boerenkool.
De dissolutie van een solidair front
Ook progressieven gaan hier roemloos ten onder. Racisten, transfoben en dies meer worden persoonlijk gewraakt, maar de structuren waarin die gedijen blijven overeind. Wat is het punt van voor de zoveelste keer te analyseren uit wat voor extreemrechtse fake news-krocht barones Mia haar onzin haalt als de media haar steeds een megafoon blijven aanreiken?
Eens goed een fascist of een dommekloot je gedacht zeggen kan deugd doen zoals het deugd kan doen om te krabben waar het jeukt, maar het neemt de bron niet weg, verandert niets structureel en laat de marionettenspelers ongemoeid. Ook dat zou moeten veranderen. Met een strijd van allen tegen allen, ook op dit vlak, komen we er simpelweg niet.
Bestaat een maatschappij die echt excelleert?
Uitmuntendheid is altijd uitzondering - anders zou het geen uitmuntendheid zijn. En excellentie stuit ook altijd op weerstand omdat ze tornt aan de status quo van wat bereikbaar (of wenselijk) wordt geacht. Je kan je terecht de vraag stellen of zo'n maatschappij ooit kan bestaan, één die inzet op krachten die haar potentieel diepgaand kunnen veranderen en de macht uitdagen (daar heb ik het niet bij over extreemrechts, dat doet alsof maar enkel bestaande machtsverhoudingen nog dieper wil verankeren).
Misschien is zoiets niet mogelijk. Maar het mag ons niet tegenhouden om er collectief naar te blijven streven en onderweg de schimmels weg te vegen die talloze ideeën lippendienst bewijzen. Niet alleen geven die zelf het slechtste voorbeeld, ze verzetten zich passief of actief juist tegen wat ze beweren te willen bereiken.
