De elite en de valse cultuur van democratie

Elk jaar valt op 30 januari Gedichtendag. Aangezien ik zelf dit jaar 20 jaar dichten mag vieren, is het misschien een interessant idee om vanuit de poëzie te vertrekken om een aantal culturele en politieke thema’s te belichten rond cultuur, elitisme en democratie.

Gedichtendag passeert doorgaans met weinig fanfare, aangezien poëzie nu niet bepaald een populaire kunstvorm is en niemand er geld mee verdient. Net als opera, conceptuele kunst en postmodern theater zien velen poëzie wellicht als “moeilijk”. Een belangrijk verschil is dat je geen grote budgetten nodig hebt om gedichten te schrijven en dat in theorie iedereen het kan doen. Je moet alleen kunnen lezen en schrijven en er een klein beetje tijd voor maken. Dat is prachtig.

Zeepkisten en Tesla’s

Het probleem is dat poëzie bij een breed publiek vernauwd wordt tot twee categorieën: enerzijds lollige rijmpjes, anderzijds poëzie die meer te maken heeft me hoe het publiek denkt dat een dichter hoort te zijn (ongelukkig, liederlijk, excentriek) dan met het werk zelf. Dat is de erfenis van de Romantiek, waar een rechte lijn loopt van Charles Baudelaire over Jotie ’t Hooft en Charles Bukowski tot Delphine Lecompte.

Om mijn ergernis duidelijk te maken, moet je even meedoen aan een gedachtenexperiment. Stel nu dat er een Schilderkunstdag zou bestaan. En op die dag zie je veel mensen op sociale media de hashtag #schilderkunstdag gebruiken waarbij ze foto's en scans van kladjes posten die gemaakt zijn op minder dan 10 minuten tijd en het niveau niet overstijgen van de gemiddeld begaafde 12-jarige. Bijna niemand post serieuze schilderijen, een enkeling post wat klassiekers uit musea. Viert dit echt de schilderkunst? Toont dit appreciatie? Want dat is, mutatis mutandis, #gedichtendag.

Nu heeft poëzie eigenlijk al geen hulp nodig van buitenaf om belachelijk gemaakt te worden, dichters doen dat zelf al (al dan niet bedoeld) in overvloed, wat weer een andere discussie is. Maar het helpt zeker de zaak van de dichtkunst niet vooruit als gedichtendag bij velen de aanleiding is om doodsimpele rijmpjes wereldkundig te maken die hoogstens mikken op wat amusement, maar even ver van goede poëzie staan als een zeepkist van een Tesla.

Als je niet wil leren, is alles elitair

Onvermijdelijk valt dit argument slecht bij een aantal mensen omdat het ondemocratisch en elitair klinkt. Maar zou je als amateurvoetballer boos zijn dat je niet mag meespelen met de Rode Duivels? Sport is één van de laatste bastions waarin de combinatie van inspanning, talent en prestatie het hoogste schavot inneemt (gesmeerd door een onzalige hoeveelheid geld, natuurlijk). Geen mens zou Primos Roglic met de nek aankijken als hij geen zin heeft om een wedstrijd te racen tegen je grootmoeder.

In veel andere geledingen van de maatschappij heerst een vals gevoel van democratie: je buurman die het beter weet dan klimaatwetenschappers, je schoonmoeder die “niet gelooft” in vaccins, samen met de volksmenners die dit soort gedrag aanmoedigen voor politiek gewin. Veel dichters doen hier trouwens zelf volop aan mee. Ze beogen een vaag soort amusement en lijken meer bezig te zijn met dichter zijn dan zich te verdiepen in dichtwerk, en wie daar kritiek op heeft, die wordt weggezet als een elitaire zuurpruim.

De Nederlandse schrijver Guus Kuijer zei nochtans: “Alles is elitair wanneer je weigert leerling te zijn. […K]unst zou elitair zijn wanneer jou de mogelijkheid werd onthouden je die kunst eigen te maken. Het beluisteren van muziek met een hogere moeilijkheidsgraad dan die van Marco Borsato is niet voorbehouden aan een elite, maar aan mensen die bereid zijn een inspanning te leveren, mensen die leerling durven te zijn.”

Gelijk aan de start, andere finish

Voor opera en doorgedreven klimatologie moet je heel wat tijd, inspanning en geld over hebben, en dat heeft niet iedereen – in die zin zijn beide wel degelijk elitair. Maar dat geldt niet voor poëzie. Bibliotheken zijn open voor iedereen en je hebt geen diploma nodig om iets op te schrijven. Trouwens zijn de grootste aanwakkeraars van frustratie en woede tegenover een vermeende elite deel van diezelfde elite. Jan Jambon heeft een opera-abonnement en Donald Trump is miljonair.

Democratie, ook in cultuur, betekent onder andere zo veel mogelijk kansen krijgen om gelijk aan de startmeet te komen. Het betekent niet dat iedereen tegelijk over de finish komt of dat elke mening evenveel waard is. Onze erg complexe cultuur is juist gebouwd op het wederzijds erkennen van verschillende expertise. Je laat je wc toch ook niet ontstoppen door je slager en je laat je brieven toch ook niet bezorgen door de vuilniswagen?

Dus wie poëzie echt een warm hart toedraagt – en God weet dat er niet zo veel van zijn! – lees dan alsjeblieft. Lees bundels, lees losse gedichten, lees het werk van mede-amateurs, maak er je eigen gedachten over, laat ze op je in werken. Je hoeft heus geen Master te zijn in literaire wetenschappen. Geniet van eenvoudig en mooi, van complex en lelijk, van verwarrend en geruststellend, maar onthou vooral de enorme, rijke veelheid van dit kunstveld.  

Mens zijn is creatief zijn

Niets moet, alles mag. Je kan naar hartenlust aquarelleren, je eigen songs opnemen, een dansje maken voor TikTok of aan karaoke doen. Creatieve expressie is net zo menselijk als vreugde, verdriet en tegen je zin opstaan. Ook geestige verzen, Jotie ‘t Hooft en simpele rijmen hebben hun plek in onze cultuur, maar het is niet de enige plek. Ik zou dus zeggen: gebruik Gedichtendag eens om je horizonten te verbreden. Ik garandeer je dat je er niet slechter van zal worden.