Over eindigheid

Alles is eindig behalve de eindigheid zelf. Dat is één van de stalen wetten van het universum. Ook mensenlevens zijn eindig, en we lijken de enige soort te zijn die een besef heeft van zijn eigen sterfelijkheid, terwijl we ons hier tegelijk meestal instinctief tegen verzetten. Sommige filosofen zien in de eindigheid van ons bestaan de bron van zingeving, omdat een oneindig bestaan per definitie zinloos is – er zou geen motivatie zijn om vandaag iets te doen omdat er een oneindig aantal dagen wacht om hetzelfde te doen, om maar één argument aan te halen. Zo ook de Zweedse filosoof Martin Hägglund, die aan dat ontologische principe zijn hele ethiek ophangt. Een tegengestelde visie is die van de Israëlische wetenschapper en denker Yuval Noah Harari, die het een absurd relict vindt van religiositeit om zich te verzetten tegen allerlei ziektes, maar niet de dood zelf, de ultieme “ziekte”.

Wat ik denk dat hier in het spel is, is een begripsverwarring. Als je inderdaad niet kon sterven, nooit, dan is de taak om je bestaan zin te geven heel moeilijk (maar niet hopeloos, zoals Hägglund wel zegt), als we eraan denken dat zelfs ons eindige bestaan zin te geven vanuit eerste principes (dus niet opgelegd door een al bestaand denkkader) erg moeilijk is. Maar er is een verschil tussen constitutionele eindeloosheid en tussen potentiële eindigheid: in goede gezondheid zou ik bijvoorbeeld best wel 200 jaar oud willen worden, vanuit mijn huidige perspectief van al 40 jaren geleefd te hebben. En er is geen reden om aan te nemen dat er nog mensen zijn zoals ik, of mensen die het wel zouden zien zitten om 500 jaar, 1.000 jaar of 5.000 jaar oud te worden. Zolang het een keuze is en geen noodzaak. In de televisieshow ‘The Good Place’ keerde de dynamiek in het hiernamaals uit de titel pas terug als de doden de keuze hadden om ook dat bestaan te beëindigen. Maar ze werden niet gedwongen.

Een mooi voorbeeld zijn de elfen uit J.R.R. Tolkiens legendarium, die in principe onsterfelijk zijn (maar de materiële wereld wel kunnen verlaten via de Grijze Havens). In ‘In de ban van de ring’ lopen de elfen op hun laatste benen – ze zijn de wereld moe en voelen zich doorgaans helemaal niet meer betrokken bij het vergankelijke domein van planten, dieren en mensen. Hägglund zou hierin een vrij realistisch beeld zien van wat onsterfelijkheid met mensen zou doen en schrijft zelf ook dat een oneindig leven zich zou losmaken van elke context omdat die context zelf betekenisloos wordt. Ik ben daar zelf niet zo zeker van. De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat ik in mijn (ongepubliceerde) ‘Conduit’-cyclus dezelfde probleemstelling introduceer, maar omdat ik niet overtuigd ben van essentialisme geloof ik dat sommige mensen wel betrokken zouden willen blijven bij de wereld en ervoor zouden kiezen honderden zoniet duizenden jaren oud te worden.

Een potentieel probleem dat zowel Hägglund, Tolkien als Harari niet aanraken, maar bijvoorbeeld wel een subthema is in de sf-show ‘Altered Carbon’ is de gevaarlijke accumulatie van macht en invloed bij de eerste generaties onsterfelijken en de stagnatie die daardoor optreedt (in ons geval in combinatie met laat kapitalisme). Dit is niet zomaar een gedachtenexperiment: sommige techmiljardairs als Peter Thiel en Elon Musk zijn er actief mee bezig om te proberen (potentieel) onsterfelijk te worden, en zoals Harari zegt in zijn ‘Sapiens’ zijn de eerste onsterfelijken wellicht nu al onder ons, omdat de technologie voor levensverlenging snel vooruitgang aan het maken is. Onsterfelijken zijn dus in de eerste plaats een probleem voor anderen in plaats van zichzelf. 

In de fictionele voorgeschiedenis van mijn eigen ‘Conduit’-cyclus heeft er rond het jaar 900 een burgeroorlog gewoed in het eerste interstellaire rijk dat ik erin opvoer precies om die reden: potentieel onsterfelijken die alle machtsposities bekleedden en niet van wijken wilden weten of door hun verzamelde rijkdom en invloed steeds nieuwe posities konden uitvinden en onder elkaar verdelen. Het resultaat was een wetgeving die mensen uitsloot van langer dan 300 jaar een machtspositie uit te oefenen (politiek, economisch, justitioneel, educatief, politioneel of mediatiek). Omdat ik geen jurist ben heb ik die wet natuurlijk niet uitgeschreven, maar het zou wel een idee kunnen zijn voor wetgevers om hier al over na te denken. Zeker in het licht van hoe westerse democratieën nu al gesubverteerd worden door onverkozen miljardairs. Potentiële onsterfelijkheid? Graag dus, maar ik krijg de indruk dat de meeste denkers en filosofen het verkeerde debat erover voeren. 

Uitvlucht en straf

Na de zoveelste daad van toogpraatpolitiek (ouders willen bestraffen omdat hun kleuters te veel taalachterstand hebben in het Nederlands) moet het voor iedereen zonneklaar zijn: de Vlaamse regering en bij uitbreiding de Vlaamse politieke rechterzijde haat arme mensen. Arme mensen moeten klappen krijgen tot ze stoppen met arm zijn, en als ze arm blijven is dat hun eigen domme schuld.

Vooreerst is er op elk denkbaar domein van dienstverlening dat economisch zwakkeren ten goed kan komen, duchtig bespaard als er een Vlaamse, rechtse politicus aan de knoppen zat: gezondheidszorg, kinderbijslag en openbaar vervoer. Asielzoekende kinderen slapen op straat. Dat zal ze leren. De christendemocraten lijken steeds meer op farizeeërs.

Tijdens de vorige legislatuur nam de kinderarmoede in Vlaanderen toe - de toen bevoegde minister, Liesbeth Homans, had aan begin van haar termijn gezegd dat ze de armoede zou halveren en daar op wilde afgerekend worden. Voor haar wanprestatie is ze beloond met het voorzitterschap van het Vlaamse parlement, want armen dieper in de put duwen behoort tot de core business van haar partij. 

Nog op Vlaams niveau zit pandjesbaas Diependaele op een berg geld voor sociale huisvesting hoog van de toren te blazen over 1% sociale fraudeurs, voorwaarden voor sociaal wonen te verstrengen maar zijn overschotten aan de privé te schenken. Moeten die armen maar niet zo dom zijn dat ze arm zijn. Vrijheid in een warm Vlaanderen, aldus de N-VA.

Een politieke boutade luidt dat als er op een misdrijf een geldboete staat, dat dat betekent dat het enkel een misdaad is als een arme die pleegt. Dat spoort netjes met het federale niveau, waar men een drugsbeleid dat letterlijk overal in de wereld mislukt is, nog aansterkt met geldboetes voor eindgebruikers. Blijkbaar is dat liberalisme.

Verwacht trouwens geen heil van het Vlaams Belang de enige rechtse partij die buiten elke coalitie valt (behalve misschien een Sieg heil). Ondanks de praatjes van Van Grieken en co over sociale welvaart voor de Vlaming, stemmen de Europarlementariërs van het VB consistent tegen alles wat de gewone m/v kan beschermen tegen uitbuiting, willekeur en de almacht van het grootkapitaal.

Het is een vieze waarheid dat de armen beurs meppen met beleid bij een deel van het electoraat goed scoort. Pakweg het deel dat meent dat je er met hard werken wel komt maar geen uitleg heeft waarom hun hardwerkende poetsvrouw arm blijft en zijzelf nog mogen genieten van een belastingvermindering op hun tweede woning.

Maar een nog groter deel van het electoraat dat op deze partijen en politici stemt, slaagt er hopelijk eens in de hypnose te doorbreken van rechtse demagogen die met één hand wijzen naar migranten, klimaatactivisten en woke als de oorzaak en de dreiging, terwijl ze met hun andere hand datzelfde electoraat bestelen en dat voorstellen als “noodzakelijk” beleid.

Waarom zijn de meeste artiesten en academici eerder links?

Op 1 januari 2023 ging 'Het verhaal van Vlaanderen' van start op de VRT, een ambitieuze populair-wetenschappelijke tv-documentaire die de geschiedenis van ongeveer 40.000 jaar geleden tot nu van wat nu Vlaanderen is aanschouwelijk moet maken. Van meet af aan was daar al kritiek op en nu de eerste aflvering uit is, is er nog steeds kritiek. De stenen des aanstoots zijn het geweldige budget, terwijl er op de rozenkrans van Jambon en co anders alleen maar besparingsgebedjes zitten, en het vermoeden dat de Vlaamse regering en vooral de N-VA hiervan een soort propaganda-ponyshow wilde maken.

Op enkele kleine puntjes van kritiek na zie ik vooralsnog geen propaganda. Met wat slechte wil zou je de cut naar het initieel dreigende beeld van de neanderthaler dat direct overgaat naar Wallonië kunnen opvatten als een bijna subluminale link tussen Wallonië en dreiging, maar dat is wel zoeken naar spijkers op laag water. Ook Tom Waes' script, waarin hij zegt dat het in de geschiedenislessen nooit echter over Vlaanderen ging, is echt bizar, tenzij hij maar tot zijn 14de naar school geweest is. Mijn enige echte punt van kritiek is het taalgebruik, dat zoals al te vaak tegenwoordig Brabants-Antwerpse tussentaal is die minstens 2,5 miljoen Vlamingen niet gebruikt. Soit.

Natievorming en Vlaanderen

Voor de rest vond ik de eerste aflevering competent gemaakt, komen er vlotte experten aan boord en heb ik nergens het gevoel dat ik naar plat gerecupereerde historie zit te kijken. Integendeel, de zaken worden aanschouwelijk en met nuance in beeld gebracht. Als de rest van 'Het verhaal van Vlaanderen' even goed is, dan is dit zonder meer een project waar de Vlaamse regering goed aan gedaan heeft om de portefeuille voor open te trekken.

Je kan ook zeggen wat je wil over de ideologische drijfveer achter diepere natievorming van Vlaanderen, het is op zich een politiek project als een ander. De Vlaamse geschiedenis uitdiepen (of uitbaggeren) met respect voor wetenschappelijke expertise bij voorbaat gaan bestempelen als fascistisch, is onnozel. Ik zag een twitteraar Tom Waes al direct vergelijken met Leni Riefenstahl. Dat is praat die wellicht goed scoort bij een kleine minderheid, maar is net zo pathetisch als antivaxxers die gingen betogen met jodensterren.

Rechts, kunst en academia: de schaduwdiscussie

Maar. Er is altijd een maar. Natievorming promoten gaat ook steeds ten koste van andere dingen, en het is zonneklaar dat dat voor de (centrum)rechtse Vlaamse regeringen van de laatste 20 jaar ten koste moet gaan van het sociaal beleid en de artistieke sector. Voor grote producties en commercie is er geld, maar alles wat daarna komt, van gerenommeerde theaterhuizen tot lokale individuele kunstenaars, die worden steeds aan de strengst mogelijke versie van marktwerking onderworpen. Een typisch argument overgewaaid uit de Verenigde Staten en Nederland is dat kunst "een linkse hobby" is en dat kunstenaars ondankbare en verwende figuren zijn die bijten in de hand die hen voedt.

Ook weer op Twitter circuleerde vorige week druk de vraag van Kanaal Z- en Trends-journalist Jan De Meulemeester (zelf een historicus, trouwens), waarom artiesten "altijd" links zijn. Een interessante vraag, ten eerste omdat lang niet alle artiesten links zijn, ten tweede omdat niemand van zijn kaliber zich ooit openbaar de vraag stelt waarom de meeste opiniemakers en captains of industry rechts zijn, en ten derde omdat aan dergelijke vragen altijd een rand kleeft van verdachtmaking. Maak de discussie nog breder en voeg aan artiesten ook academia (niet individuele academici, waarvan de meest bekende opnieuw een centrumrechtse of rechtse signatuur dragen) toe die vaak in vraag worden gesteld, en je hebt nu het hele plaatje. Waarom zijn zo veel artiesten en academici eerder links, of, anders geformuleerd: waarom zijn artiesten en academici zeker niet voor 40 à 70% centrumrechts of rechts, zoals het merendeel van de Vlamingen?

Probleem 1: de mythe van de rechtse Vlaming

Inderdaad, afhankelijk van je definitie van rechts stemt 40 tot 70% van de Vlamingen op rechtse partijen. Dat betekent niet dat de gemiddelde Vlaming het oneens is met veel linkse standpunten. Zorg voor het milieu, een robuuste sociale zekerheid, eerlijke belastingen voor energiereuzen en hun monsterwinsten, aanpak van fiscale spitstechnologie, een goed smeerde kinder- en ouderenzorg, vlot functionerend openbaar vervoer, een faire behandeling van seksuele minderheden en dies meer vinden brede instemming in Vlaanderen.

Ook individuele acties tonen dat de gemiddelde Vlaming graag solidair wil zijn. De Warmste Week haalt elk jaar honderdduizenden euro's op aan donaties zonder eigenbelang, Oekraïense vluchtelingen konden op veel sympathie rekenen, en wie kan alle vrijwilligers tellen die zich elke dag belangeloos inzetten in het verenigingsleven of gaan kwissen alsof hun leven er van afhangt (voor een paar kraslotjes). Het breed verspreide idee dat de Vlaming rechts is op basis van zijn of haar stemgedrag, is niet waar, maar toch vaste prik bij de media. Die media geloven trouwens overweldigend dat Vlamingen rechtser zijn dan dat ze in werkelijkheid zijn! 

Probleem 2: de markt- en natielogica staat haaks op intellectuele vrijheid

Je intellect ontplooien is per definitie iets dat je doet zonder winstoogmerk. Mogelijk kan je er goed aan verdienen als je geluk hebt, maar als we spreken in veralgemeningen, wil een artiest creëren en mogelijk entertainen, en wil een academicus onderzoeken en mogelijk (aan)leren. Allebei hebben ze daarbij ook gemeen dat ze bewust contact zoeken met het andere, het ongewone, het nog niet-ontdekte, het verworpene, omdat je door de begane wegen te blijven bewandelen zelden iets interessants tegenkomt.

Beide elementen staan haaks op een rechts discours. Kunst en academia onderhevig maken aan marktwerking is als draaimolens voor kinderen beoordelen op hun snelheid: je kan het doen, maar de snelste draaimolen gaat zorgen voor misselijke kinderen en een attractie waar uiteindelijk niemand meer wil op zitten. Vlaams-nationalisten hebben bovendien zelf hun ideologie vergiftigd tot een rancuneus samenraapsel dat niets dan bittere haat voelt voor iedereen die hun rechtse discours niet slikt. Welke dichter voelt zich aangetrokken tot mensen die hem direct wegzetten als een suf watje die geen "echte" job doet (zoals bijvoorbeeld bedenkelijke dingen zeggen over migranten op Twitter terwijl je leeft van belastinggeld)?

Probleem 3: de fictie

Rechts, in hoeverre het een verhaal vertelt van conservatisme of ronduit simplistisch reactionair denken ontvouwt is saai, beperkend, conventioneel en bovendien vaak gebaseerd op oppervlakkige vertelsels, zoals de mythe van de eeuwig onderdrukte Vlaming. Je kan daarbij aanhalen dat elk type natievorming zijn mythes heeft, maar de opeenstapeling van makkelijk doorprikbare platitudes bij Vlaams rechts is werkelijk wonderbaarlijk.

Naast de klimaatontkenners en racisten die Vlaams-nationalisten in de armen hebben gesloten, drijft Vlaams rechts ook op neoliberale fantasierecepten die enkel de rijken rijker hebben gemaakt. Hoe kan je verwachten dat een bioloog warm wordt van rechts als rechts enthousiast door de olie- en gaslobby betaalde amateurs steunt wier theorietjes uiteenvallen bij de minste kritische onderzoeking? Hoe kan je verwachten dat een dansformatie uit een volkswijk zich aangetrokken voelt tot rechts als datzelfde rechts hen ziet als Untermenschen omdat ze bruiner zijn dan een papieren zak? 

Probleem 4: rechts doet zelden aan zelfreflectie 

Een fundamenteel aspect van intellectuele en persoonlijke groei is zelfreflectie. Je probeert te begrijpen wie je bent, waar je misschien fout zit, hoe je dingen beter kan doen of te weten te komen wat je nog niet wist. Er zit authenticiteit in. Hoe rechtser je gaat in het politieke spectrum, hoe zwakker dit idee wordt. Umberto Eco stipte dit overigens aan als twee van de kenmerken van het oer-fascisme: er is één eeuwigdurende waarheid (een ideaal, een godsbeeld, een cultureel uitgangspunt), en twijfel (dus zelfreflectie) is eigenlijk een vorm van verraad.

Als het neoliberalisme faalt, is dat niet omdat het neoliberalisme slecht is, maar omdat we niet genoeg ons best hebben gedaan. Als het concept van Vlaanderen als natie geen brede ingang vindt, dan ligt het aan de dwarsliggers en criticasters, niet aan het concept van Vlaanderen. Het is verbazingwekkend hoe zelfs milde Vlaams-nationalisten zich erover verwonderen hoe veel Vlamingen het Vlaams-nationalisme verwerpen en er niet bij stilstaan dat al 20 jaar precies hun flamingante medestanders milieu-activisten, werklozen, artiesten, opposanten, advocaten, ngo's, migranten, leraars, Franstaligen, vakbondsmensen, deelnemers aan de Pride, professoren, ambtenaren en iedereen die linkser is dan Jo Vandeurzen met de grond gelijk proberen maken. 

Probleem 5: de rechterzijde is vergeven van de charlatans

Het rechtse ecosysteem, dat politici, opiniemakers en losse individuen omvat, zit tjokvol regelrechte leugenaars. Sinds 2016 al doet een (onjuist) citaat de ronde van Donald Trump uit de jaren '90 dat als hij zich kandidaat zou stellen voor het presidentschap, hij dat zou doen als Republikein omdat de Republikeinen alle onzin geloven die je hen oplepelt als het maar goed genoeg klinkt. Er zit een kern van waarheid in. Als Bart De Wever morgen zou verklaren dat de weerstand tegen je eigen pis drinken links, woke en progressief is, kan je er vergif op innemen dat sommige rechtse zeloten per direct hun eigen urine zouden drinken.

Zeker in radicalere rechtse middens is rechtse praat verkopen een verdienmodel geworden. Er is bij de opiniemakers een erg mistig grensgebied ontstaan tussen de true believers die werkelijk alle propaganda geloven over o.a. gepamperde vluchtelingen en massale werkloosheidsfraude, en de leugenaars die weten dat het niet waar is maar ze toch promoten uit cynisch carrièrebejag. Met zulke mensen kan je geen debat voeren, laat staan komen tot waardevolle creatie en kennisvergaring, de ene groep omdat ze geloven in patente nonsens en de andere groep omdat een debat voor hen gewoon een nieuw podium is om hun theateract op te voeren.

Samenvatting

Voor wie het nog eens samengebald wil zien of in alle haastigheid door de tekst is gelopen zonder die recht te lezen, hier is het antwoord waarom de meeste artiesten en academici niet rechts zijn:

• Het idee dat de gemiddelde Vlaming rechts is, is eigenlijk onjuist
• Kapitalisme en nationalisme sporen slecht met creatieve en intellectuele vrijheid
• Rechtse ideeën hebben aan artiesten en academici weinig tot niks te bieden
• Veel rechtse geloofsartikelen zijn intellectueel zwak en bewezen als onjuist
• Rechts stelt zijn eigen kernideeën nooit echt in vraag
• De rechterzijde van het politieke 'debat' is vergeven van de leugenaars en cynische carrièristen