Lang werd en veel kringen wordt de term 'fascisme' gezien als een overtrokken kreet, een grove borstel om bepaalde politieke bewegingen onterecht in verband te brengen met bruinhemden, pogroms en dictaturen. Maar alleen wie ziende blind is of zelf boter op het hoofd heeft, kan nog blijven ontkennen dat het fascisme terug is. Dit is niet uit de lucht komen vallen uit het niets, maar een proces geweest van ongeveer drie decennia, waarin wat ik maar proto-fascisme zal noemen zich een weg heeft gebaand naar het centrum van het politieke discours in het Westen.
Het initiële verstandshuwelijk
Zuiver fascistische bewegingen zijn zelden enorm succesvol. Er is een verstandhouding nodig met andere groepen binnen de samenleving. In Westerse landen waar het proto-fascisme sterk staat is de aangewezen coalitie doorgaans met het kapitaal. Ofwel zijn dat superrijken voor wie een sterke democratie een hinderpaal is om nog rijker te worden (bijvoorbeeld de gebroeders Koch in de Verenigde Staten), of captains of industry die blind zijn voor de gevaren van een dergelijk verstandshuwelijk. In Polen, Turkije en de VS komt daar meestal ook nog een sterke religieuze component bij kijken.
Overigens is dit niet nieuw. Overal in Europa was er in de aanloop naar Wereldoorlog II bij veel kapitalisten en aristocraten een zekere sympathie voor het fascisme, al dan niet als dam tegen het spook van het toen veel sterkere communisme. De latere consensus tussen liberalen, socialisten en conservatieven tegen de nazi's en vervolgens tegen de communisten was het gevolg van de veel acuture dreiging van de eersten en vervolgens de excessen van de laatsten, die veel linkse denkers afkeer inboezemden.
De borrelnootjes
Een amalgaam van klassieke conservatieven, fascisten en donkerblauwe liberalen leert mettertijd ook de scherpe kantjes eraf te veilen. Openlijk racisme wordt vervangen door een cultuurstrijd tegen al dan niet ingebeelde monolithische blokken zoals vakbonden, moslims of zwarten. Er wordt plaats ingeruimd voor wijd gedeelde opvattingen rond homoseksualiteit, ras of vrouwenrechten, maar enkel maar in hoeverre die kunnen gebruikt worden als stok om geviseerde groepen mee te slaan. In de praktijk blijven proto-fascisten grotendeels vasthouden aan traditionele patriarchale, witte elites.
Daarbij wordt ook de kunst van het slachtofferschap gecultiveerd. Dat is belangrijk als motivator omdat niemand natuurlijk in de spiegel wil kijken en een racist wil zien staan die liefst van al een gewelddadige dictatuur zou installeren met een piramidale, onrechtvaardige economische orde. Er wordt gretig ingespeeld op historische wonden of op het idee dat 'de elite' (maar niet hun eigen elite) rotte appels zijn.
De complottheorieën
Wat een klassieke conservatief onderscheidt van een proto-fascist is dat fascisten bijna allemaal grote voorstander zijn van complottheorieën. De Linkse Kerk. Cultuurmarxisme. 'Climate hoax'. Islamisering. Hitler was een socialist. Feminisering. Obama is stiekem een communistische moslim. George Soros probeert Hongarije te destabiliseren. Alles is de schuld van de sossen.
Nu bestaan er ook politieke neutrale en linkse complottheorieën, maar die worden veel minder wijd gedragen en zijn politiek een pak onschuldiger. De complottheorie werpt een handig rookgordijn op om het debat af te leiden van wat er werkelijk toe doet, en uiteindelijk is de proto-fascist ook niet geïnteresseerd in de feitelijkheid van al die onzin. Zolang het de job volbrengt om de ware onderliggende ideeën te verhullen, is het prima.
De gevarenzone
Het is op dit punt dat de zaken precair worden. Als men maar genoeg onzin de wereld blijft in sturen aan een voldoende volume, sijpelen die ideeën langzamerhand door naar de mainstream. Ja, misschien is 'de islam' een probleem. Misschien is migratie een prangend vraagstuk. Misschien moeten we eens het podium laten aan boze witte jongens. Daardoor blijven veel grotere en systematischere crises maar voetnoten: de klimaatverandering, de stagnatie van de middenklasse, de verschraling van het debat.
En zelfs als we volop grossieren in onnozele ideeën en eeuwig herhaalde gewonde refreinen van complottheorieën, zijn de proto-fascisten zeker nog niet klaar. Ze zullen nog steeds beweren "niet gehoord" te worden, waardoor de media nog accomoderender worden. Deels vanuit een kapitalistische optiek, want iemand als Farage of Trump levert spectaculaire tv op, deels vanuit een normvervaging waardoor je inmiddels in de Verenigde Staten 'debatten' hebt waar progressieven door zeer gematigde centristen worden vertegenwoordigd, en conseratieven door een amalgaam aan openlijke fascisten, wetenschapsontkenners en religieuze fanatici.
De volgende stappen
Inmiddels zijn Turkije en Rusland zo goed als volledig dictaturen geworden. Misschien was dat makkelijker omdat een democratische traditie daar altijd al een zeer zwak gegeven was. Maar fascistische praktijken zijn ook aan een opmars bezig in Hongarije en Polen, waar vrije media gemuilkorfd worden en de oppositie aan banden wordt gelegd.
In Italië en Oostenrijk zit extreemrechts mee in de regering op basis van opgepookte angst voor migratie, en in Denemarken zijn de traditionele partijen mee kopje onder gegaan door die retoriek gewoon klakkeloos over te nemen. Wie tegen die nieuwe politieke correctheid ingaat, wordt vaak persoonlijk aangepakt op sociale media, bedreigd en in sommige gevallen gedood, zoals Jo Cox in het Verenigd Koninkrijk.
Het gezicht van het proto-fascisme
Dat het proto-fascisme een amalgaam is van naakt opportunisme en hallucinante koortsdromen is nergens duidelijker dan bij de Brexit. De Brexiteers, mee in het zadel gehesen door Nigel Farages eigen coalitie van leugenaars en gedoogracisten, leven onder de complete delusie dat ze in een sterke onderhandelingspositie zitten en hebben geen oog voor het leed dat ze veroorzaken bij de bevolking. Proto-fascisme is ook geen moer geven om de uitgebrande Grenfell Towers, de sociale zekerheid ontmantelen en intussen beweren dat je je volk soeverein wil maken.
De Verenigde Staten zitten nog op een gevaarlijker kantelpunt. Door de niet-aflatende stunts van Donald Trump, die zich erg duidelijk meer in zijn sas voelt bij dictators and bij zijn nominale bondgenoten, wordt zijn gedrag genormaliseerd. Trump is niet matiger geworden, hij heeft de Republikeinen nog verder verhard tot een zo goed als volledig fascistische partij, het sluitstuk van een proces dat al begonnen was met het hypernationalisme onder Bush Jr. en het demoniseren van armen en zwarten onder Reagan.
En in ons vlakke land?
De N-VA en in mindere mate de Open Vld zijn dezelfde weg aan het inslaan. Vanuit Antwerpen laat Bart De Wever voortdurend ballonnetjes op om te zien hoe ver hij kan gaan met het goedpraten van islamofobie en de afkeer jegens elk politiek middenveld dat zijn idealen niet genegen is. De N-VA heeft ook een viscerale hekel aan democratische controle of kritische journalistiek, maar gebruikt diezelfde media maar wat graag als waterdragers om de vloer aan te vegen met de door hen gehate socialisten.
Zijn gretigheid voor "gewapend bestuur" terwijl er ten gronde niets verbetert aan de veiligheid in Antwerpen is daar ook een mooi voorbeeld van. Hij meent autoritair zelfs het debat van de tegenstand te moeten bepalen: sociale zekerheid of open grenzen, een potsierlijke valse tegenstelling, en bovendien wil De Wever geen van beide. De N-VA en Open Vld kijken neer op arme mensen als sukkels die vooral hun eigen marginaliteit in stand houden.
Hoe voer je hier oppositie tegen?
Ondanks alle gelijkenissen is de context in elk land ook weer een beetje verschillend. Maar er zijn een aantal grote lijnen te trekken door succesvolle tegenkrachten:
- Progressieven moeten hun eigen verhaal durven brengen zonder reserve. Belachelijke retoriek als 'gutmensch' (wat is er toch zo vreselijk aan een goed persoon te willen zijn?) thuislaten en komen met een structureel en systematisch verhaal om de uitdagingen van deze tijd aan te pakken. Daar horen ook vraagstukken rond migratie en superdiversiteit bij.
- Kritische media die achter de rookgordijnen durven kijken in plaats van vrij mak mee te varen op de woeste golven die proto-fascisten maken. In Amerika is dat heel moeilijk omdat dezelfde kapitalisten die extreem-rechtse politici steunen vaak ook media-conglomeraten bezitten (zie ook Italië onder Berlusconi). In principe moet dat mogelijk zijn in België, waar vooral een nominaal progressieve krant als De Morgen momenteel zwaar in gebreke blijft.
- Concrete doelen. Vage leuzen als "het milieu" en "de koopkracht" blijven veel te oninspirerend als ze niet gekoppeld worden aan echte doelen. Doelen zoals: parlementariërs moeten mee inleveren met de gewone m/v, er moet een vermogenskadaster en -belasting komen, decriminalisering van bepaalde drugs, elektriciteitsfactuur omlaag met 20%, etc.
- Betere indijking van nepnieuws, propaganda en bots die de publieke opinie kunnen beïnvloeden, hetzij door sociale media-bedrijven te dwingen om hier in te grijpen, hetzij door van staatswege cyberpolitie hier werk te laten verrichten. Met fikse boetes voor actoren die malicieus handelen.
- Gerichte campagnes. Met stakingen die het hele land platleggen en vooral de gewone m/v treffen schieten progressieven in hun eigen voet. Bouw piketten om ambtswoningen en officiële instanties in plaats van de rest van het land pijn te doen. Train woordvoerders om het verhaal goed, inclusief en doelgericht te brengen in plaats van enkel te praten voor de eigen achterban en een vaag beeld van de brede bevolking.
- Internationaal gaan. Links en zeker hard-links maakt consequent de fout van de lokale kaart te trekken zonder een goed inter- of supranationaal project voor ogen te hebben. Initieel was socialisme juist een succes door de grote internationale gedrevenheid en mensen die voortdurend leerden van elkaar. Zich terug opsluiten in het lokale betekent enkel een versterking voor provincialistische en navelstaarderige politieke ideeën. Poetin steunt lokale proto-fascisten volop. Progressieven moeten globaal een vuist maken.
De eindvijand
De 'eindbaas' van dit spel is altijd het kapitaal. Proto-fascisme en fascisme zijn maar een methode voor de kanker van het ongebreidelde kapitaal om zich in leven te houden. Ik gebruik die term niet lichtzinnig: zowel kanker als kapitalisme houden van eeuwige groei, ten koste van hun gastorganismes. Als het kapitaal klaar is met de sociaaldemocratie en het conservatisme te corrumperen, dan stapt het gezwind over op antidemocratische krachten.
Het initiële verstandshuwelijk
Zuiver fascistische bewegingen zijn zelden enorm succesvol. Er is een verstandhouding nodig met andere groepen binnen de samenleving. In Westerse landen waar het proto-fascisme sterk staat is de aangewezen coalitie doorgaans met het kapitaal. Ofwel zijn dat superrijken voor wie een sterke democratie een hinderpaal is om nog rijker te worden (bijvoorbeeld de gebroeders Koch in de Verenigde Staten), of captains of industry die blind zijn voor de gevaren van een dergelijk verstandshuwelijk. In Polen, Turkije en de VS komt daar meestal ook nog een sterke religieuze component bij kijken.
Overigens is dit niet nieuw. Overal in Europa was er in de aanloop naar Wereldoorlog II bij veel kapitalisten en aristocraten een zekere sympathie voor het fascisme, al dan niet als dam tegen het spook van het toen veel sterkere communisme. De latere consensus tussen liberalen, socialisten en conservatieven tegen de nazi's en vervolgens tegen de communisten was het gevolg van de veel acuture dreiging van de eersten en vervolgens de excessen van de laatsten, die veel linkse denkers afkeer inboezemden.
De borrelnootjes
Een amalgaam van klassieke conservatieven, fascisten en donkerblauwe liberalen leert mettertijd ook de scherpe kantjes eraf te veilen. Openlijk racisme wordt vervangen door een cultuurstrijd tegen al dan niet ingebeelde monolithische blokken zoals vakbonden, moslims of zwarten. Er wordt plaats ingeruimd voor wijd gedeelde opvattingen rond homoseksualiteit, ras of vrouwenrechten, maar enkel maar in hoeverre die kunnen gebruikt worden als stok om geviseerde groepen mee te slaan. In de praktijk blijven proto-fascisten grotendeels vasthouden aan traditionele patriarchale, witte elites.
Daarbij wordt ook de kunst van het slachtofferschap gecultiveerd. Dat is belangrijk als motivator omdat niemand natuurlijk in de spiegel wil kijken en een racist wil zien staan die liefst van al een gewelddadige dictatuur zou installeren met een piramidale, onrechtvaardige economische orde. Er wordt gretig ingespeeld op historische wonden of op het idee dat 'de elite' (maar niet hun eigen elite) rotte appels zijn.
De complottheorieën
Wat een klassieke conservatief onderscheidt van een proto-fascist is dat fascisten bijna allemaal grote voorstander zijn van complottheorieën. De Linkse Kerk. Cultuurmarxisme. 'Climate hoax'. Islamisering. Hitler was een socialist. Feminisering. Obama is stiekem een communistische moslim. George Soros probeert Hongarije te destabiliseren. Alles is de schuld van de sossen.
Nu bestaan er ook politieke neutrale en linkse complottheorieën, maar die worden veel minder wijd gedragen en zijn politiek een pak onschuldiger. De complottheorie werpt een handig rookgordijn op om het debat af te leiden van wat er werkelijk toe doet, en uiteindelijk is de proto-fascist ook niet geïnteresseerd in de feitelijkheid van al die onzin. Zolang het de job volbrengt om de ware onderliggende ideeën te verhullen, is het prima.
De gevarenzone
Het is op dit punt dat de zaken precair worden. Als men maar genoeg onzin de wereld blijft in sturen aan een voldoende volume, sijpelen die ideeën langzamerhand door naar de mainstream. Ja, misschien is 'de islam' een probleem. Misschien is migratie een prangend vraagstuk. Misschien moeten we eens het podium laten aan boze witte jongens. Daardoor blijven veel grotere en systematischere crises maar voetnoten: de klimaatverandering, de stagnatie van de middenklasse, de verschraling van het debat.
En zelfs als we volop grossieren in onnozele ideeën en eeuwig herhaalde gewonde refreinen van complottheorieën, zijn de proto-fascisten zeker nog niet klaar. Ze zullen nog steeds beweren "niet gehoord" te worden, waardoor de media nog accomoderender worden. Deels vanuit een kapitalistische optiek, want iemand als Farage of Trump levert spectaculaire tv op, deels vanuit een normvervaging waardoor je inmiddels in de Verenigde Staten 'debatten' hebt waar progressieven door zeer gematigde centristen worden vertegenwoordigd, en conseratieven door een amalgaam aan openlijke fascisten, wetenschapsontkenners en religieuze fanatici.
De volgende stappen
Inmiddels zijn Turkije en Rusland zo goed als volledig dictaturen geworden. Misschien was dat makkelijker omdat een democratische traditie daar altijd al een zeer zwak gegeven was. Maar fascistische praktijken zijn ook aan een opmars bezig in Hongarije en Polen, waar vrije media gemuilkorfd worden en de oppositie aan banden wordt gelegd.
In Italië en Oostenrijk zit extreemrechts mee in de regering op basis van opgepookte angst voor migratie, en in Denemarken zijn de traditionele partijen mee kopje onder gegaan door die retoriek gewoon klakkeloos over te nemen. Wie tegen die nieuwe politieke correctheid ingaat, wordt vaak persoonlijk aangepakt op sociale media, bedreigd en in sommige gevallen gedood, zoals Jo Cox in het Verenigd Koninkrijk.
Het gezicht van het proto-fascisme
Dat het proto-fascisme een amalgaam is van naakt opportunisme en hallucinante koortsdromen is nergens duidelijker dan bij de Brexit. De Brexiteers, mee in het zadel gehesen door Nigel Farages eigen coalitie van leugenaars en gedoogracisten, leven onder de complete delusie dat ze in een sterke onderhandelingspositie zitten en hebben geen oog voor het leed dat ze veroorzaken bij de bevolking. Proto-fascisme is ook geen moer geven om de uitgebrande Grenfell Towers, de sociale zekerheid ontmantelen en intussen beweren dat je je volk soeverein wil maken.
De Verenigde Staten zitten nog op een gevaarlijker kantelpunt. Door de niet-aflatende stunts van Donald Trump, die zich erg duidelijk meer in zijn sas voelt bij dictators and bij zijn nominale bondgenoten, wordt zijn gedrag genormaliseerd. Trump is niet matiger geworden, hij heeft de Republikeinen nog verder verhard tot een zo goed als volledig fascistische partij, het sluitstuk van een proces dat al begonnen was met het hypernationalisme onder Bush Jr. en het demoniseren van armen en zwarten onder Reagan.
En in ons vlakke land?
De N-VA en in mindere mate de Open Vld zijn dezelfde weg aan het inslaan. Vanuit Antwerpen laat Bart De Wever voortdurend ballonnetjes op om te zien hoe ver hij kan gaan met het goedpraten van islamofobie en de afkeer jegens elk politiek middenveld dat zijn idealen niet genegen is. De N-VA heeft ook een viscerale hekel aan democratische controle of kritische journalistiek, maar gebruikt diezelfde media maar wat graag als waterdragers om de vloer aan te vegen met de door hen gehate socialisten.
Zijn gretigheid voor "gewapend bestuur" terwijl er ten gronde niets verbetert aan de veiligheid in Antwerpen is daar ook een mooi voorbeeld van. Hij meent autoritair zelfs het debat van de tegenstand te moeten bepalen: sociale zekerheid of open grenzen, een potsierlijke valse tegenstelling, en bovendien wil De Wever geen van beide. De N-VA en Open Vld kijken neer op arme mensen als sukkels die vooral hun eigen marginaliteit in stand houden.
Hoe voer je hier oppositie tegen?
Ondanks alle gelijkenissen is de context in elk land ook weer een beetje verschillend. Maar er zijn een aantal grote lijnen te trekken door succesvolle tegenkrachten:
- Progressieven moeten hun eigen verhaal durven brengen zonder reserve. Belachelijke retoriek als 'gutmensch' (wat is er toch zo vreselijk aan een goed persoon te willen zijn?) thuislaten en komen met een structureel en systematisch verhaal om de uitdagingen van deze tijd aan te pakken. Daar horen ook vraagstukken rond migratie en superdiversiteit bij.
- Kritische media die achter de rookgordijnen durven kijken in plaats van vrij mak mee te varen op de woeste golven die proto-fascisten maken. In Amerika is dat heel moeilijk omdat dezelfde kapitalisten die extreem-rechtse politici steunen vaak ook media-conglomeraten bezitten (zie ook Italië onder Berlusconi). In principe moet dat mogelijk zijn in België, waar vooral een nominaal progressieve krant als De Morgen momenteel zwaar in gebreke blijft.
- Concrete doelen. Vage leuzen als "het milieu" en "de koopkracht" blijven veel te oninspirerend als ze niet gekoppeld worden aan echte doelen. Doelen zoals: parlementariërs moeten mee inleveren met de gewone m/v, er moet een vermogenskadaster en -belasting komen, decriminalisering van bepaalde drugs, elektriciteitsfactuur omlaag met 20%, etc.
- Betere indijking van nepnieuws, propaganda en bots die de publieke opinie kunnen beïnvloeden, hetzij door sociale media-bedrijven te dwingen om hier in te grijpen, hetzij door van staatswege cyberpolitie hier werk te laten verrichten. Met fikse boetes voor actoren die malicieus handelen.
- Gerichte campagnes. Met stakingen die het hele land platleggen en vooral de gewone m/v treffen schieten progressieven in hun eigen voet. Bouw piketten om ambtswoningen en officiële instanties in plaats van de rest van het land pijn te doen. Train woordvoerders om het verhaal goed, inclusief en doelgericht te brengen in plaats van enkel te praten voor de eigen achterban en een vaag beeld van de brede bevolking.
- Internationaal gaan. Links en zeker hard-links maakt consequent de fout van de lokale kaart te trekken zonder een goed inter- of supranationaal project voor ogen te hebben. Initieel was socialisme juist een succes door de grote internationale gedrevenheid en mensen die voortdurend leerden van elkaar. Zich terug opsluiten in het lokale betekent enkel een versterking voor provincialistische en navelstaarderige politieke ideeën. Poetin steunt lokale proto-fascisten volop. Progressieven moeten globaal een vuist maken.
De eindvijand
De 'eindbaas' van dit spel is altijd het kapitaal. Proto-fascisme en fascisme zijn maar een methode voor de kanker van het ongebreidelde kapitaal om zich in leven te houden. Ik gebruik die term niet lichtzinnig: zowel kanker als kapitalisme houden van eeuwige groei, ten koste van hun gastorganismes. Als het kapitaal klaar is met de sociaaldemocratie en het conservatisme te corrumperen, dan stapt het gezwind over op antidemocratische krachten.
Als je meer wil lezen over wat ik denk over een mogelijke nieuwe politiek, kan je voor niets mijn boek 'De Nieuwe Staat' downloaden via mijn website.
