Op heel veel vlakken doen de regeringen van België en Vlaanderen het niet goed. Ze krijgen de begrotingen niet op orde, de kloof tussen arm en rijk blijft gestaag groeien, en hete sociale hangijzers worden benaderd met het tact van een tank en de intelligentie van een neusaap. Dat de meerderheidspartijen desondanks in de peilingen niet gek veel verliezen, is eigenaardig. Want ze breken hun dure eden die ze zworen voor de verkiezingen stuk voor stuk en kiezen keer op keer de kant van wie al veel macht en rijkdom heeft (behalve de vakbonden, die worden mordicus verketterd en gecriminaliseerd).
Verdeeldheid en sensatie
Ik ben geen analist die Westraat-nieuws op de voet volgt, maar ik denk niet dat ik de plank mis sla als een deel van de instandhouding van het rechtse front te wijten is aan (1) de relatieve zwakte van centrumlinks en links en (2) dat veel media zich nog altijd geen raad weten met het sensationele gehalte aan leugenachtigheid die vooral de Vlaams-nationalisten en de liberalen constant met veel lawaai in de massa shotgunnen.
Op links lijkt de verdeeldheid te gaan over of de brulboeien op rechts nu veeleer slim zijn en het spel uitgekookt en cynisch spelen, of dat ze echt menen wat ze zeggen. Het maakt op zich niet zo veel uit. Het zal een mix zijn van beide elementen. Er zullen vast Vlaams-nationalisten zijn die beseffen dat vreemdelingen terugsturen naar het land van herkomst zonder proces of bewijs zagen is aan de poten van de mensenrechten, maar die het idee steunen omdat het scoort bij een opgezweepte achterban van racisten. Eveneens geloof ik dat er echt liberalen zijn die geloven dat we #extranetto overhouden, want in een bubbel waar voor €7,000 bijschnabbelen normaal is, kan je moeilijk een gezonde kijk op geld en fiscaliteit over houden. Maar: het maakt niet uit.
Het is een beproefd recept om aan politiek te doen dat komt uit het draaiboek van de Republikeinen, die in de jaren '70 begonnen met een mix van de 'Southern Strategy' en het opvrijen van conservatieve gelovigen. Alleen was het onkies om openlijk te zeggen dat ze aasden op de racistische stem, dus ging er een laag codetaal overheen, zoals rechten van staten of een nostalgie naar het onbestaande 'white picket fence America'. Zo kwamen naderhand ook racisten en religieuze fanatici in de partij, en 40 jaar later maken ze er de dienst uit. Het initiële verstandshuwelijk tussen de big business en extreem rechts heeft geleid tot een partij waar domheid zegeviert en er met Trump fascisten in het Witte Huis zitten. De N-VA en Open Vld kopiëren al die strategieën, en ook al zitten we een eind verwijderd van een nauwelijks geletterde aanrander te hebben als eerste minister, we moeten oppassen voor wat de toekomst brengt. En met "we" bedoel ik iedereen.
Wat zijn die recepten nu precies en waar liggen de parallellen?
1. "Vijanden zijn overal en enkel wij kunnen die het hoofd bieden"
Republikeinen zetten in op een vaag amalgaam aan sinistere krachten die tegen de "real American" zouden werken, van vermeende communisten tot ijveraars voor een beter leefmilieu, van feministische activisten tot moderne bewegingen als #BlackLivesMatter. Alles wat buiten de enge visie valt van de Republikeinen, is een vijand.
Vlaams rechts criminaliseert migranten, schrijft politieke tegenstanders een boosaardige agenda toe (zie het discours tegenover vakbonden), laakt kritische media als trouweloos en in handen van onbestaande samenzweringen, en vraagt constant aan mensen met een islamitische achtergrond om te legitimeren dat ze te goeder trouw zijn. Het religieuze en anti-homo, anti-vrouw discours hanteren ze niet. Ze zijn wel pro-homo en pro-vrouw als het hen uitkomt om andere groepen mee zwart te maken, terwijl ze er zelf niets voor doen.
2. "Er is niet veel voor nodig of de apocalyps breekt morgen los"
Republikeinen voorspelden de complete apocalyps toen Barack Obama president werd, met apocalyptische beelden van Black Panthers die de straten gingen afschuimen, vuurwapens die geconfisqueerd zouden worden en zowel de sharia als het communisme dat ging ingevoerd worden. Voor de aanhangers van Trump was Hillary Clinton de baarlijke duivel.
Vlaams rechts schreeuwt met overslaande stem over "communisme" zodra er een links voorstel gelanceerd wordt. Migratiegolven zullen volgens hen Europa compleet verwoesten en intussen al "onze" vrouwen verkrachten. Op sociale media staat een legioen 'eitjes' klaar om kritische tegenstemmen direct weg te zetten als agenten van PVDA-PTB en wordt sensationeel nieuws rond moslimextremisten, waar of onwaar, gedeeld met een aan geilheid grenzende gretigheid.
3. "Alles wat fout gaat, is de schuld van onze vijanden"
Het samenzweringsdenken zit diep in een deel van de Amerikaanse psyche. Opnieuw - het maakt niet veel uit of iemand er echt in gelooft of niet, het is een samen beleefd en in stand gehouden ritueel voor Republikeinen en extremisten om wat misloopt onder Republikeins gezag af te schuiven op de Democraten en andere vijanden. Een deel van links is ook niet ongevoelig voor dit soort zwart-wit-denken, maar zij zijn in de Verenigde Staten nog nooit aan de macht geweest.
"Schuld van de sossen" is bijna een grap geworden, maar toch probeert de N-VA het keer op keer, zelfs als het gaat om momenten waar ze zelf deel uitmaakten van de (Vlaamse) regering, of zelfs als de socialisten een kleine coalitiepartner waren. Slechte economische cijfers? Aanslagen. Toenemende armoede? Sociale zekerheid moet verder uitgehold worden. Dit houdt tevens ook verband met het feit dat men in deze regeringen weigert verantwoordelijkheid op te nemen. Jan Jambon, Liesbeth Homans, Theo Francken en Joke Schauvliege zijn allemaal al betrapt op flagrante leugens, maar ze bleven stevig in het zadel zitten. Ook Siegfried Bracke, die een own goal scoorde met zijn kritiek op graaiende politici, is nog steeds Kamervoorzitter.
4. "Wie kritiek uit, is een vijand"
Onder aanvoering van de mediamachine Fox News en een legioen extremistische 'talk radio'-hosts wordt kritiek uiten op conservatieve standpunten direct geïnterpreteerd als een oorlogsverklaring, of valt die enkel te bezien vanuit een haat voor Amerika, waar 'Amerika' vereenzelvigd wordt met de enge, witte en diepgelovige waarden van een minderheid. Niet voor niets schreeuwden Trumps aanhangers "Lock her up" over Hillary Clinton, en niet voor niets vallen Republikeinen constant bastions van kritisch denken als universiteiten aan als "indoctrinated by liberals". Dit heeft na een tijd geleid tot een chilling effect, waarbij eens evenwichtige kanalen als CNN en de New York Times zijn vervallen in een "enerzijds, anderzijds"-discours, waarbij het "anderzijds" vertegenwoordigd wordt door nazi's, theocraten, libertaire extremisten en mensen met het intellectuele gewicht van een ganzenveer.
In België is het gelukkig helemaal zo ver nog niet. Toch sluipt de kramp er ook langzaam in. De georganiseerde aanval op de kritische CD&V'er Youssef Kobo, nochtans lid van een partij die in de regering zit, was niets meer dan een digitale wraak omdat hij het gewaagd had kritisch te zijn. Bart De Wever brandmerkt kritische journalisten direct met allerlei intentieprocessen, en vakbonden worden zo veel mogelijk geweerd van onderhandelingstafels.
5. "Feiten zijn onbelangrijk"
Voor een beweging die ideologische tegenstanders neerzet als naïeve fantasten, nemen ze zelf maar al te graag een loopje met de waarheid. Donald Trump is de ultieme incarnatie van feitenvrije politiek: een pathologische leugenaar (en niet eens een erg uitgekiende) die volledig teert op het buikgevoel van het moment. Verzonnen aanslagen, gefabriceerde milieurapporten die betaald werden met oliegeld, gefotoshopte grafieken die "bewijzen" dat Obama niets verwezenlijkte, het hoort er allemaal bij. Toen Newt Gingrich beweerde op tv dat misdaad steeg en dat een journalist hem voor de voeten wierp dat dat niet klopte, zei Gingrich staalhard "maar dat is niet wat mensen voelen."
Eerder heb ik het al gehad over de leugens van onze toonaangevende politici. Het Vlaams Belang ontdekte als eerste dat je de waarheid kan weglaten zolang een uitspraak spoort met een subjectief gevoel. Dat politici liegen is natuurlijk niet nieuw, maar de dagen dat we konden lachen met 'Comical Ali' die tijdens de Tweede Golfoorlog beweerde dat Saddam aan het winnen was terwijl de Amerikaanse tanks achter hem door het beeld reden, zijn nu toch een beetje voorbij. Rechts doet niet meer mee aan feiten op vlak van economie, migratie, cultuur en sociale zaken.
6. "Onze ideologie faalt niet, wij kunnen enkel falen in onze orthodoxie"
Sinds de jaren '70 klonk na elk Republikeins verlies de stem om matiging, maar nog veel luider de stem voor nog meer ideologische zuiverheid. Het conservatisme zoals het belichaamd wordt anno 2017 heeft weinig met het gestage, aarzelende conservatisme te maken van Hobbes: het is een samenvloeiing van reactionaire ideologieën die wortelen in de periode van voor Wereldoorlog II. Of het nu Ayn Rand is of de republikeinse Jezus, hun wil geschiedde. En die kan nooit verkeerd zijn, enkel verkeerd geïnterpreteerd worden.
Vooralsnog zie ik in België geen tekenen van deze tendens, allicht ook omdat ze één van de meest extreme punten is uit het Republikeinse draaiboek. Buiten liberalen die proberen het liberalisme allerlei verwezenlijkingen toe te schrijven die het niet heeft - en dat is iets wat wel meer ideologen durven - blijft het op dit punt goddank stil.
Maar wat doen we hier nu aan?
Propaganda en leugens blijven ontmaskeren loont. Standvastig blijven tegenover een ideologische meerderheid die in toenemende mate van de werkelijkheid zelf een slagveld maakt, is eveneens belangrijk. Maar de achterban overtuig je niet met feiten en de leugenaars gaan niet minder liegen als er geen gevolgen blijven kleven aan hun leugens (of toch geen gevolgen die ze zelf moeten dragen).
Er is geen eenvoudig en beproefd recept om op te komen tegen dergelijke politieke strategieën, maar er zijn wel verschillende tactieken die tegelijk kunnen werken. De verdere opkomst van extreem rechts in het Westen is geen historische onvermijdelijkheid. Daarmee bedoel ik niet dat we de nipte overwinning van Alexander Van Der Bellen in Oostenrijk moeten vieren, of blij moeten zijn dat de VVD in Nederland, waar Mark Rutte een knieval maakte voor de PVV-kiezer, de PVV wist te verslaan. Hier zijn enkele ideeën:
1. Oud-links moet een stap opzij zetten
In veel Westerse landen zijn sociaaldemocraten of centrumlinkse politici mee schuldig aan de malaise waar we ons in bevinden, ofwel door te proberen om elementen van rechts te coöpteren, ofwel door zo vergroeid te raken met een onrechtvaardig systeem dat hun geloofwaardigheid beneden alle peil is gezakt. Als die mensen nu kiezen voor hun geweten, proberen ze niet verder hun doodsreutel te rekken en stappen ze uit de politiek of doeken ze hun partijen op. Velen onder hen hebben al genoeg kansen gekregen om het waar te maken.
2. De media moeten hun job blijven doen
De opkomst van platforms als de Correspondent stemmen hoopvol. Ook de VRT blijft als klassiek medium nog altijd vrij goed overeind in haar kritisch pluralisme. En het klopt dat sociale media niet langer kunnen blijven toekijken van de zijlijn hoe ze geïnfecteerd raken met nepnieuws en kritische stemmen er versmacht worden in een vloedgolf van haat en bedreigingen. Media zouden ook niet langer in handen mogen zijn van slechts enkele rijke geldschieters, maar dat is een onderwerp voor een andere dag.
3. We moeten blijven praten
Hiermee bedoel ik niet dat we de gemiddelde racist met fluwelen handschoentjes moeten benaderen, of begrip tonen voor lui die zich voor de kar laten spannen van het rechtse front. Wel dat we van dag tot dag in dialoog moeten proberen gaan over de oorzaken van het waarom en het hoe. Dat we zowel de feiten moeten kennen als de emotie, en dat de emotie over onrechtvaardigheid ook één is die moet gehoord worden. Dat wij niet enkel moeten luisteren naar anonieme Twitter-eitjes, maar zij ook naar ons.
Op links lijkt de verdeeldheid te gaan over of de brulboeien op rechts nu veeleer slim zijn en het spel uitgekookt en cynisch spelen, of dat ze echt menen wat ze zeggen. Het maakt op zich niet zo veel uit. Het zal een mix zijn van beide elementen. Er zullen vast Vlaams-nationalisten zijn die beseffen dat vreemdelingen terugsturen naar het land van herkomst zonder proces of bewijs zagen is aan de poten van de mensenrechten, maar die het idee steunen omdat het scoort bij een opgezweepte achterban van racisten. Eveneens geloof ik dat er echt liberalen zijn die geloven dat we #extranetto overhouden, want in een bubbel waar voor €7,000 bijschnabbelen normaal is, kan je moeilijk een gezonde kijk op geld en fiscaliteit over houden. Maar: het maakt niet uit.
Het is een beproefd recept om aan politiek te doen dat komt uit het draaiboek van de Republikeinen, die in de jaren '70 begonnen met een mix van de 'Southern Strategy' en het opvrijen van conservatieve gelovigen. Alleen was het onkies om openlijk te zeggen dat ze aasden op de racistische stem, dus ging er een laag codetaal overheen, zoals rechten van staten of een nostalgie naar het onbestaande 'white picket fence America'. Zo kwamen naderhand ook racisten en religieuze fanatici in de partij, en 40 jaar later maken ze er de dienst uit. Het initiële verstandshuwelijk tussen de big business en extreem rechts heeft geleid tot een partij waar domheid zegeviert en er met Trump fascisten in het Witte Huis zitten. De N-VA en Open Vld kopiëren al die strategieën, en ook al zitten we een eind verwijderd van een nauwelijks geletterde aanrander te hebben als eerste minister, we moeten oppassen voor wat de toekomst brengt. En met "we" bedoel ik iedereen.
Wat zijn die recepten nu precies en waar liggen de parallellen?
1. "Vijanden zijn overal en enkel wij kunnen die het hoofd bieden"
Republikeinen zetten in op een vaag amalgaam aan sinistere krachten die tegen de "real American" zouden werken, van vermeende communisten tot ijveraars voor een beter leefmilieu, van feministische activisten tot moderne bewegingen als #BlackLivesMatter. Alles wat buiten de enge visie valt van de Republikeinen, is een vijand.
Vlaams rechts criminaliseert migranten, schrijft politieke tegenstanders een boosaardige agenda toe (zie het discours tegenover vakbonden), laakt kritische media als trouweloos en in handen van onbestaande samenzweringen, en vraagt constant aan mensen met een islamitische achtergrond om te legitimeren dat ze te goeder trouw zijn. Het religieuze en anti-homo, anti-vrouw discours hanteren ze niet. Ze zijn wel pro-homo en pro-vrouw als het hen uitkomt om andere groepen mee zwart te maken, terwijl ze er zelf niets voor doen.
2. "Er is niet veel voor nodig of de apocalyps breekt morgen los"
Republikeinen voorspelden de complete apocalyps toen Barack Obama president werd, met apocalyptische beelden van Black Panthers die de straten gingen afschuimen, vuurwapens die geconfisqueerd zouden worden en zowel de sharia als het communisme dat ging ingevoerd worden. Voor de aanhangers van Trump was Hillary Clinton de baarlijke duivel.
Vlaams rechts schreeuwt met overslaande stem over "communisme" zodra er een links voorstel gelanceerd wordt. Migratiegolven zullen volgens hen Europa compleet verwoesten en intussen al "onze" vrouwen verkrachten. Op sociale media staat een legioen 'eitjes' klaar om kritische tegenstemmen direct weg te zetten als agenten van PVDA-PTB en wordt sensationeel nieuws rond moslimextremisten, waar of onwaar, gedeeld met een aan geilheid grenzende gretigheid.
3. "Alles wat fout gaat, is de schuld van onze vijanden"
Het samenzweringsdenken zit diep in een deel van de Amerikaanse psyche. Opnieuw - het maakt niet veel uit of iemand er echt in gelooft of niet, het is een samen beleefd en in stand gehouden ritueel voor Republikeinen en extremisten om wat misloopt onder Republikeins gezag af te schuiven op de Democraten en andere vijanden. Een deel van links is ook niet ongevoelig voor dit soort zwart-wit-denken, maar zij zijn in de Verenigde Staten nog nooit aan de macht geweest.
"Schuld van de sossen" is bijna een grap geworden, maar toch probeert de N-VA het keer op keer, zelfs als het gaat om momenten waar ze zelf deel uitmaakten van de (Vlaamse) regering, of zelfs als de socialisten een kleine coalitiepartner waren. Slechte economische cijfers? Aanslagen. Toenemende armoede? Sociale zekerheid moet verder uitgehold worden. Dit houdt tevens ook verband met het feit dat men in deze regeringen weigert verantwoordelijkheid op te nemen. Jan Jambon, Liesbeth Homans, Theo Francken en Joke Schauvliege zijn allemaal al betrapt op flagrante leugens, maar ze bleven stevig in het zadel zitten. Ook Siegfried Bracke, die een own goal scoorde met zijn kritiek op graaiende politici, is nog steeds Kamervoorzitter.
4. "Wie kritiek uit, is een vijand"
Onder aanvoering van de mediamachine Fox News en een legioen extremistische 'talk radio'-hosts wordt kritiek uiten op conservatieve standpunten direct geïnterpreteerd als een oorlogsverklaring, of valt die enkel te bezien vanuit een haat voor Amerika, waar 'Amerika' vereenzelvigd wordt met de enge, witte en diepgelovige waarden van een minderheid. Niet voor niets schreeuwden Trumps aanhangers "Lock her up" over Hillary Clinton, en niet voor niets vallen Republikeinen constant bastions van kritisch denken als universiteiten aan als "indoctrinated by liberals". Dit heeft na een tijd geleid tot een chilling effect, waarbij eens evenwichtige kanalen als CNN en de New York Times zijn vervallen in een "enerzijds, anderzijds"-discours, waarbij het "anderzijds" vertegenwoordigd wordt door nazi's, theocraten, libertaire extremisten en mensen met het intellectuele gewicht van een ganzenveer.
In België is het gelukkig helemaal zo ver nog niet. Toch sluipt de kramp er ook langzaam in. De georganiseerde aanval op de kritische CD&V'er Youssef Kobo, nochtans lid van een partij die in de regering zit, was niets meer dan een digitale wraak omdat hij het gewaagd had kritisch te zijn. Bart De Wever brandmerkt kritische journalisten direct met allerlei intentieprocessen, en vakbonden worden zo veel mogelijk geweerd van onderhandelingstafels.
5. "Feiten zijn onbelangrijk"
Voor een beweging die ideologische tegenstanders neerzet als naïeve fantasten, nemen ze zelf maar al te graag een loopje met de waarheid. Donald Trump is de ultieme incarnatie van feitenvrije politiek: een pathologische leugenaar (en niet eens een erg uitgekiende) die volledig teert op het buikgevoel van het moment. Verzonnen aanslagen, gefabriceerde milieurapporten die betaald werden met oliegeld, gefotoshopte grafieken die "bewijzen" dat Obama niets verwezenlijkte, het hoort er allemaal bij. Toen Newt Gingrich beweerde op tv dat misdaad steeg en dat een journalist hem voor de voeten wierp dat dat niet klopte, zei Gingrich staalhard "maar dat is niet wat mensen voelen."
Eerder heb ik het al gehad over de leugens van onze toonaangevende politici. Het Vlaams Belang ontdekte als eerste dat je de waarheid kan weglaten zolang een uitspraak spoort met een subjectief gevoel. Dat politici liegen is natuurlijk niet nieuw, maar de dagen dat we konden lachen met 'Comical Ali' die tijdens de Tweede Golfoorlog beweerde dat Saddam aan het winnen was terwijl de Amerikaanse tanks achter hem door het beeld reden, zijn nu toch een beetje voorbij. Rechts doet niet meer mee aan feiten op vlak van economie, migratie, cultuur en sociale zaken.
6. "Onze ideologie faalt niet, wij kunnen enkel falen in onze orthodoxie"
Sinds de jaren '70 klonk na elk Republikeins verlies de stem om matiging, maar nog veel luider de stem voor nog meer ideologische zuiverheid. Het conservatisme zoals het belichaamd wordt anno 2017 heeft weinig met het gestage, aarzelende conservatisme te maken van Hobbes: het is een samenvloeiing van reactionaire ideologieën die wortelen in de periode van voor Wereldoorlog II. Of het nu Ayn Rand is of de republikeinse Jezus, hun wil geschiedde. En die kan nooit verkeerd zijn, enkel verkeerd geïnterpreteerd worden.
Vooralsnog zie ik in België geen tekenen van deze tendens, allicht ook omdat ze één van de meest extreme punten is uit het Republikeinse draaiboek. Buiten liberalen die proberen het liberalisme allerlei verwezenlijkingen toe te schrijven die het niet heeft - en dat is iets wat wel meer ideologen durven - blijft het op dit punt goddank stil.
Maar wat doen we hier nu aan?
Propaganda en leugens blijven ontmaskeren loont. Standvastig blijven tegenover een ideologische meerderheid die in toenemende mate van de werkelijkheid zelf een slagveld maakt, is eveneens belangrijk. Maar de achterban overtuig je niet met feiten en de leugenaars gaan niet minder liegen als er geen gevolgen blijven kleven aan hun leugens (of toch geen gevolgen die ze zelf moeten dragen).
Er is geen eenvoudig en beproefd recept om op te komen tegen dergelijke politieke strategieën, maar er zijn wel verschillende tactieken die tegelijk kunnen werken. De verdere opkomst van extreem rechts in het Westen is geen historische onvermijdelijkheid. Daarmee bedoel ik niet dat we de nipte overwinning van Alexander Van Der Bellen in Oostenrijk moeten vieren, of blij moeten zijn dat de VVD in Nederland, waar Mark Rutte een knieval maakte voor de PVV-kiezer, de PVV wist te verslaan. Hier zijn enkele ideeën:
1. Oud-links moet een stap opzij zetten
In veel Westerse landen zijn sociaaldemocraten of centrumlinkse politici mee schuldig aan de malaise waar we ons in bevinden, ofwel door te proberen om elementen van rechts te coöpteren, ofwel door zo vergroeid te raken met een onrechtvaardig systeem dat hun geloofwaardigheid beneden alle peil is gezakt. Als die mensen nu kiezen voor hun geweten, proberen ze niet verder hun doodsreutel te rekken en stappen ze uit de politiek of doeken ze hun partijen op. Velen onder hen hebben al genoeg kansen gekregen om het waar te maken.
2. De media moeten hun job blijven doen
De opkomst van platforms als de Correspondent stemmen hoopvol. Ook de VRT blijft als klassiek medium nog altijd vrij goed overeind in haar kritisch pluralisme. En het klopt dat sociale media niet langer kunnen blijven toekijken van de zijlijn hoe ze geïnfecteerd raken met nepnieuws en kritische stemmen er versmacht worden in een vloedgolf van haat en bedreigingen. Media zouden ook niet langer in handen mogen zijn van slechts enkele rijke geldschieters, maar dat is een onderwerp voor een andere dag.
3. We moeten blijven praten
Hiermee bedoel ik niet dat we de gemiddelde racist met fluwelen handschoentjes moeten benaderen, of begrip tonen voor lui die zich voor de kar laten spannen van het rechtse front. Wel dat we van dag tot dag in dialoog moeten proberen gaan over de oorzaken van het waarom en het hoe. Dat we zowel de feiten moeten kennen als de emotie, en dat de emotie over onrechtvaardigheid ook één is die moet gehoord worden. Dat wij niet enkel moeten luisteren naar anonieme Twitter-eitjes, maar zij ook naar ons.
